Η ΚΟΙΜΗΣΙΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ – ΑΦΙΕΡΩΜΑ
του Ιωάννου Φουντούλη, Καθηγητού Πανεπιστημίου

 

Η εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, πού εορτάζει στις 15 Αυγούστου ο χριστιανικός κόσμος, είναι η μεγαλυτέρα από τις εορτές που καθιέρωσε η Εκκλησία προς τιμήν της Μητρός του Κυρίου, τις θεομητορικές εορτές. Ίσως είναι και η παλαιοτέρα από όλες.

Τις πρώτες μαρτυρίες έχουμε γιΆ’αυτήν κατά τον Ε΄ αιώνα, γύρω στην εποχή που συνεκλήθη η Γ΄ Οικουμενική Σύνοδος της Εφέσου (451), που καθώρισε το θεομητορικό δόγμα και έγινε αιτία να αναπτυχθή η τιμή στο πρόσωπο της Θεοτόκου.

Για πρώτη φορά φαίνεται ότι συνεστήθη στα Ιεροσόλυμα την 13 Αυγούστου και λίγο αργότερα μετετέθη στις 15 του ιδίου μηνός. Είχε δε γενικώτερο θεομητορικό χαρακτήρα, χωρίς ειδική αναφορά στο γεγονός της Κοιμήσεως. Ωνομάζετο ημέρα της Θεοτόκου Μαρίας.

Κέντρο του πανηγυρισμού αναφέρεται στην αρχή ένα Κάθισμα, ναός επΆ’ονόματί της, που ευρίσκετο έξω από τα Ιεροσόλυμα στο τρίτο μίλιο της οδού που οδηγούσε στην Βηθλεέμ. Η σύνδεση της εορτής αυτής προς την Κοίμηση της Θεοτόκου έγινε στον περίφημο ναό της Παναγίας που βρισκόταν στην Γεθσημανή, το “ευκτήριο του Μαυρικίου, όπου υπήρχε και ο τάφος της. Αυτός ο ναός πολύ σύντομα πήρε τον χαρακτήρα του μεγαλύτερου θεομητορικού προσκυνήματος και η ακτινοβολία του έγινε αιτία η πανήγυρίς του κατά την 15η Αυγούστου γρήγορα να διαδοθή σε’ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο, σε ανατολή και δύση, σαν εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Αργότερα εξήρθη η εορτή με την προπαρασκευαστική νηστεία και την παράτασι του εορτασμού μέχρι της 23ης ή και μέχρι του τέλους του Αυγούστου και έγινε όχι μόνο η μεγαλυτέρα θεομητορική εορτή, αλλά και μία από τις σπουδαιότερες εορτές του εκκλησιαστικού έτους.

Αυτό βέβαια ήταν φυσικό να γίνη, γιατί η Θεοτόκος είναι το προσφιλέστερο και ιερώτερο πρόσωπο μετά τον Κύριο και γιΆ’αυτό συνεκέντρωσε την τιμή και την ευλάβεια όλων των χριστιανικών γενεών.

Αναρίθμητοι ναοί και μονές έχουν κτισθεί προς τιμήν της Κοιμήσεώς της, θαυμάσιες τοιχογραφίες παριστάνουν σε κάθε ναό πίσω από την κεντρική είσοδο σε εκπληκτικές συνθέσεις την ιερά της κηδεία, ύμνοι εκλεκτοί έχουν διακοσμήσει την ακολουθία της και λόγοι λαμπροί και εγκώμια εξεφωνήθησαν από τους Πατέρες και νεωτέρους εκκλησιαστικούς άνδρες κατά την ημέρα της μνήμης της. Όλες οι ανθρώπινες γενεές συναγωνίσθησαν στην προσφορά ό,τι εκλεκτοτέρου είχαν να παρουσιάσουν, για να μακαρίσουν έργω και λόγω την Παρθένο Μαρία.

 

ΑΦΗΓΗΣΙΣ ΤΟΥ ΓΕΓΟΝΟΤΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ

Το γεγονός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου αφηγείται, εκτός των άλλων, και μια απόκρυφος διήγησις, που φέρεται υπό το όνομα του ηγαπημένου μαθητού του Κυρίου, του Ιωάννου. Μια περίληψη του εκτενούς αυτού κειμένου θα παρουσιάσωμε εδώ. Σε κάθε του σημείο ο αναγνώστης του θυμάται αντίστοιχες φράσεις από τους ύμνους και το συναξάριο της εορτής και λεπτομέρειες από την εικόνα της Κοιμήσεως που εφιλοτέχνησαν βυζαντινοί ζωγράφοι.

Η Παναγία μετά την Ανάληψι του Χριστού καθημερινώς πηγαίνει στο ζωοδόχο μνήμα και προσεύχεται. Μία Παρασκευή ο Αρχάγγελος Γαβριήλ παρουσιάζεται μπροστά της και την χαιρετά: «Χαίρε, η γεννήσασα Χριστόν τον Θεόν ημών. Ο Κύριος άκουσε την προσευχή σου και θα αφήσης τον κόσμο και θα πορευθής εις την ζωήν την αληθινήν και αδιάδοχον». Η Θεοτόκος επιστρέφει στον οίκο της, θυμιά και προσεύχεται στον Χριστό να της στείλη τον Ιωάννη και τους λοιπούς Αποστόλους, για να παρασταθούν στον θάνατό της. Η προσευχή της εισακούεται και πρώτος φθάνει, αρπαγείς από νεφέλη, ο Ιωάννης και σε λίγο επί νεφελών και οι λοιποί Απόστολοι οι διεσπαρμένοι στα πέρατα του κόσμου. Την Κυριακή έρχεται με την απαστράπτουσα δόξα Του και με χιλιάδες αγγέλους ο Κύριος να παραλάβη την ψυχή της Μητρός Του. Εκείνη ευλογεί τους Αποστόλους και τον κόσμο, δέεται για την σωτηρία όλων και αφού λαμβάνει την υπόσχεσι ότι πάσα ψυχή επικαλουμένη το όνομά της «ου μη καταισχυνθή, αλλΆ εύρη έλεος και παράκλησιν και αντίληψιν και παρρησίαν και εν τω νυν αιώνι και εν τω μέλλοντι», παραδίδει την αγία της ψυχή στα χέρια του Υιού της. Οι Απόστολοι περιπτύσσονται το σκήνος και ψάλλοντες μεταφέρουν την κλίνη με το σώμα για ταφή. Ένας εβραίος ονόματι Ιεφωνίας ορμά και επιχειρεί κατά της κλίνης, αλλΆ’άγγελος Κυρίου με ξίφος πυρός”αποκόπτει τα χέρια του από των ώμων, που μένουν κρεμασμένα στην κλίνη. Αυτός μετανοεί και κολλώνται πάλι τα χέρια του, ενώ οι Απόστολοι ανενόχλητοι συνεχίζουν την εκφορά. Το σκήνος θάπτεται σε καινό μνημείο στην Γεθσημανή, την Τρίτη όμως ημέρα μετετέθη…εν Παραδείσω.

 

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΙΣ

Η εκκλησιαστική ποίησις εξωραϊζει την απλή αυτή διήγηση. Στα τρία στιχηρά του Εσπερινού του α΄ ήχου, το πρώτο αυτόμελο και τα άλλα δύο προσόμοια, του πρώτου, με ένα θαυμάσιο τρόπο εγκωμιάζεται η Θεοτόκος και η Κοίμησί της. Ως υπόβαθρο όμως αναγνωρίζεται εύκολα η διήγησι του αποκρύφου: η Γεθσημανή, οι λόγοι του Γαβριήλ, η παρουσία των αγγελικών δυνάμεων, η μετάστασι από τον τάφο στον ουρανό.

Το ίδιο θέμα έχουν και τα τρία στιχηρά των Αίνων του δ΄ ήχου. Στο πρώτο, όλος ο κόσμος, ουράνιος και επίγειος, χαίρεται προπέμποντας την μητέρα του Χριστού και ψάλλοντας σΆ’αυτήν την εξόδιον ωδήν. Στα άλλα δύο περιγράφεται η έλευσις των Αποστόλων και η επικήδεια ψαλμωδία τους, καθώς και η παρουσία των αγγελικών δυνάμεων και η υποδοχή της αμωμήτου ψυχής της από τον Χριστό.

Τέλος θα σταθούμε στο πιο ιδιόρρυθμο τροπάριο της εορτής αυτής, αλλά και όλων των τροπαρίων μας. Πρόκειται για το δοξαστικό του Εσπερινού. Το περιεχόμενό του αντλεί από την σχετική απόκρυφο διήγηση. Η ιδιορρυθμία του τροπαρίου αυτού είναι ότι δεν ψάλλεται, όπως όλοι οι άλλοι έκκλησιαστικοί ύμνοι, σε ένα μόνο ήχο, αλλά και στους οκτώ.

 

Ήχος α΄

Θεαρχίω νεύματι

πάντοθεν οι θεοφόροι απόστολοι

υπό νεφών μεταρσίως αιρόμενοι,

 

Ήχος πλ. α΄

καταλαβόντες το πανάχραντον

και ζωαρχικόν σου σκήνος

εξόχως ησπάζοντο.

 

Ήχος β΄

Αι Δε υπέρτατοι των ουρανών δυνάμεις

Συν τω οικείω δεσπότη παραγενόμεναι,

 

Ήχος πλ. β΄

Το θεοδόχον και ακραιφνέστατον σώμα

Προπέμπουσι, τω δέει κρατούμεναι,

Υπερκοσμίως δε προώχοντο

και αοράτως εβόων

ταις ανωτέραις ταξιαρχίαις,

ιδού η παντάνασσα θεόπαις παραγέγονεν.

 

Ήχος γ΄

Άρατε πύλας

Και ταύτην υπερκοσμίως υποδέξασθε,

Την του αεννάου φωτός μητέρα,

 

Ήχος βαρύς

Διά ταύτης γάρ η παγγενής

των βροτών σωτηρία γέγονεν,

η ατενίζειν ουκ ισχύομεν

και ταύτη άξιον γέρας

απονέμειν αδύνατον,

 

Ήχος δ΄

ταύτης γαρ το υπερβάλλον

υπερέχει πάσαν έννοιαν.

 

Ήχος πλ. δ΄

Διό, άχραντε θεοτόκε,

αεί συν ζωηφόρω βασιλεί

και τόκω ζώσα, πρέσβευε διηνεκώς

περιφρουρήσαι και σώσαι

από πάσης προσβολής εναντίας

την νεολαίαν σου,

την γάρ σήν προστασίαν κεκτήμεθα,

 

Ήχος α΄

Εις τους αιώνας

αγλαοφανώς μακαρίζοντες.

 

(Από το βιβλίο “Λογική Λατρεία”, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1984).

 

 

Ὕμνος στήν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον

 

Παναγία Δέσποινα,

ὑπό τήν σκέπην σου πάντες,

οἱ δοῦλοι σου τρέχομεν,

καί παρακαλοῦμεν σε οἱ ἀνάξιοι.

Πρόφθασον καί λύτρωσαι ἡμᾶς,

ἀπό πάσης περιστάσεως καί ἀπό θάνατον,

τόν ἐξαφνικόν καί πανώλεθρον.

Οἲδαμεν ὅτι δύνασαι πάντα,

ὅσα ἂν θέλεις καί βούλεσαι.

Δέσποινα τοῦ κόσμου,

Ἐλπίς καί Προστασία τῶν πιστῶν,

 

Χαριτωμένη ἐπάκουσον τῶν παρακαλούντων σε.

 

 

 

ΤΑ  ΕΓΚΩΜΙΑ  ΤΗΣ  ΘΕΟΤΟΚΟΥ

 

Ἡ ἀγνή ἐν τάφῳ, κατετέθης βαβαί, ἡ Θεόν ἐν τῇ γαστρί σου χωρήσασα,

καί κυήσασα ἀφράστως ἐπί γῆς.

 

Χώραν ἀχωρήτου, τοῦ Θεοῦ Μαριάμ, χρηματίσασα καί ἅγιον τέμενος,

νῦν καλύπτει σε ἀγρός Γεσθημανῆς.

 

Ἄνθος ἀφθαρσίας καί μητέρας Θεοῦ, οἴδαμέν σε καί κηρύττομεν Ἄχραντε, κἄν ἐν τάφῳ σε ὁρῶμεν ὡς θνητήν.

 

Θρόνος τοῦ Ὑψίστου, γενομένη Ἀγνή, ἀπό γῆς πρός οὐρανόν μεταβέβηκας, μεταστάσα εἰς αἰώνιον ζωήν.

 

Δάκρυσιν καί θρήνοις, γοεροῖς ἐπί σοί, πᾶσαι αἱ σαί φίλαι ἐκόπτοντο,

τήν μετάστασιν μή φέρουσαι τήν σήν.

 

Ὁ Θωμάς ἐλείφθη, τῆς κηδείας τῆς σῆς, κατά θείαν εὐδοκείαν πανάχραντε, ὅπως γνῶμεν τήν μετάστασιν τήν σήν.

 

Ἀνυμνοῦμε λόγε Σέ τόν Πάντων Θεόν, σύν Πατρί καί τῷ Ἁγίῳ Πνεύματι

καί δοξάζομεν οἱ πάντες εὐσεβῶς.

 

Ἡ ἀγνή ἐν τάφῳ, κατετέθης βαβαί, ἡ Θεόν ἐν τῇ γαστρί σου χωρήσασα,

καί κυήσασα ἀφράστως ἐπί γῆς.

 

 

Ἄξιόν ἐστί, μεγαλύνειν σε τήν Θεοδόχον, τῇ τῶν ἀρετῶν ταμείων ὑπάρξασαν, καί χαρίτων ἁπασῶν τῶν τοῦ Θεοῦ.

 

Κλίμαξ ἀληθῶς, ὁ σός τάφος γέγονε σοι κόρη, διΆ ἧς ἀπό γῆς μεταβέβηκας, εἰς τήν ἄληκτον ζωήν καί χαρμονήν.

 

Ὕμνους καί ὡδάς, ἐξοδίους ὥσπερ μύρα κόρη, ἐπικήδειά σοι προσφέροντες, ἐξαιτούμεθα πταισμάτων ἱλασμόν.

 

Ὅρος Ἐλαιῶν, ὥσπερ βάθρον ἔχει σοῦ τόν τάφον, ὡς στεφάνην δΆ ἄνωθεν ἔστεπται, ἴχνος Πάναγνε ποδός τοῦ Σοῦ Υἱοῦ.

 

Ἄμπελος ἡμῖν, ζωηφόρος ἀνεδείχθης μόνη, φύσασα τόν βότρυν τόν πέπειρον, τόν εὐφραίνοντα ἡμᾶς τούς εὐσεβεῖς.

 

Βάτος ἐν Σινᾶ, ἀκατάφλεκτον εἶδέ σε πάλαι, Μωϋσῆς γαστρί σου τό θεῖον πῦρ, ὡς χωρήσασα ἀφλέκτως Μαριάμ.

 

Φῶς τό ἐκ φωτός, τοῖς ἐν σκότει καί σκιᾷ Παρθένε,

τέτοκας τά πέρατα φαίνουσα, πλανωμένοις γεγομένη ὁδηγός.

 

 

 

Ἄνασσα παντός, τοῖς σοῖς δούλοις ἰλέωσαι πᾶσι,

ταῖς σαῖς μεσιτείαις τόν Κύριον, ὅταν μέλλῃ κρίναι πάντας τούς βροτούς.

 

Δόξα τῷ Πατρί, σύν Υἱῷ τε καί τῷ Παναγίῳ,

Πνεύματι προσάγομεν εὐσεβῶς, τῇ Τριάδι τῇ ἁγίᾳ καί σεπτῇ.

 

Ἄξιον ἐστί, μεγαλύνει Σέ τήν Θεοδόχον τήν τῶν ἀρετῶν ταμείων ὑπάρξασα, καί χαρίτων ἁπασῶν τῶν τοῦ Θεοῦ.

 

 

Αἱ γενεαί νῦν πᾶσαι, ὕμνον τῇ ταφῇ σου προσάγουσι Παρθένε.

 

Νέκρωσιν ὑπέστης, κυήσασα Παρθένε, τόν νεκρωτήν τοῦ Ἄδου.

 

Ἡ γῆ πανηγυρίζει, ὁ οὐρανός χορεύει, Σοῦ ἄνω αἰρομένης.

 

Ἵνα τό κάλλος βλέπης, Τοῦ Σοῦ Υἱοῦ Παρθένε, πρός οὐρανούς μετέστης.

 

Ὁ τάφος Σου Παρθένε, παθών ἡμᾶς λυτροῦσαι, τήν δόξαν σου κηρύττων.

 

Ὁ τάφος σου κηρύττει, Παρθένε τήν ταφή Σου, καί τήν μετάστασίν Σου.

 

Σέ καθορᾶν δοκοῦμεν, ἁγία Θεοτόκε, σῶμα τό Σόν ὁρῶντες.

 

Ἱκέτευε τόν κτίστην,σύν τοῖς ἁγίοις πᾶσι, καί τοῖς γεννήτορσί Σου.

 

Ὅπως καταξιώση χαρᾶς ἀνεκλαλήτου, τούς ὀρθοδόξους πάντας.

 

Φυλαί λοιπαί καί γλώσσαι, τόν τάφον Σου κυκλοῦσι, Σέ ἀνυμνολογοῦντες.

 

Οἴδαμεν Σέ Κόρη, φιλάνθρωπον οἱ πάντες, οἷα Θεοῦ μητέρα.

 

Ράνατε τόν τάφον, Παρθέναι, τῆς Παρθένου, ὦ Μυροφόροι μύρα (γ΄).

 

Μόνη Σύ προστάτις, πενήτων, ὀρφανῶν τε καί τῶν χηρῶν ὑπάρχεις.

 

Χριστιανῶν Σε σκέπην, μάλιστα καί Μητέρα κηρύττομεν οἱ πάντες.

 

Δυσώπει τόν Υἱόν Σου οἰκτεῖραι ἡμᾶς πάντας, ἐν τῇ μελλούσῃ κρίσει.

 

Σέ καί ἡμεῖς ἀξίως, ἐκ πόθου προσκυνοῦμεν καί ἀνυμνολογοῦμεν.

 

Ἀγάθυνον οὖν πάντας ὡς οἶδας τούς σούς δούλους, Παρθένε Θεοτόκε.

 

Αἱ γενεαί νῦν πᾶσαι, ὕμνον τῇ ταφῇ σου προσάγουσι Παρθένε.

 

 

 

 

 

 

ΜΕΡΙΚΑ ΑΠΟ ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

 

 

Επιμέλεια:  Γεώργιος Ι. Χρυσούλης, Γραμματεύς Ιεράς Μητροπόλεως